Srbija s one strane razuma
LUŽIČKI SRBI MORILI I KARLA VELIKOG I HITLERA
Piše Jasna Jojić, objavljeno u Kompaniji „Novosti“, 2008,
Evropa istrebila Lužičke Srbe brže nego Amerikanci Indijance
Lužički Srbi kojih je tek 60.000 žive okruženi sa 82 miliona Nemaca i pitaju se kako će biti Srbima na Kosovu. Oni danas govore na dva dijalekta gornjolužički i donjolužički, koji su skoro dva jezika, a još od 16. veka su podeljeni na evangeliste i katolike
Ukratko da se ne zaboravi:
Lužičkih Srba ukupno ima oko 105.000 i većinom su protestanti
I Betoven, koji se družio s Lužičkim Srbima i slušao pesme “braće” s Balkana ispirisan srpskom pesmom komponovao Šestu simfoniju
Karlo Veliki je rekao: “ako nas napadnu Česi, treba u borbu da stupi trećina vojske, a ako napadnu Srbi, onda sva vojska”
“Reč Vendi”, kako su pred Drugi svetski rat nazivali Lužičke Srbe, “mora da nestane”, rekao je Hitler
Kao i poslednjih godina tokom građanskog rata na tlu bivše Jugoslavije, nemački mediji podržali su odluku svoje vlade i kada je bilo reči o priznanju Kosova i kad se razmatralo da Nemačka bude prva zemlja na svetu koja će svoje predstavništvo u Prištini podići u rang ambasade. Od te odluke ogradila se samo jedna politička stranka, levica (Die Linke), koju vode dvojica istaknutih političara Oskar Lafonten i Gregor Gizi, i koja je prvi put poslednjih godinu dana dobila znatan broj glasova i na području nekadašnje Zapadne Nemačke. Ali njihov stav, iako zastupaju mišljenje mnogih Nemaca, mediji su preneli na dnu strana novina. Mnogo vežu pažnju je izazvala vest u nemačkim lokalnim novinama Fraje Pres iz Hemnica u kojem je velikim slovima pisalo da se “Lužički Srbi iz Nemačke protive odvajanju Kosova od Srbije“.
Nešto kasnije, kad su Lužički Srbi organizovali konferenciju za novinare na kojoj su ukazali na alarmantno stanje te manjine u Nemačkoj, usledila su mnoga pitanja na koja su oni Nemcima odgovorili da Srbiju smatraju svojom pradomovinom, a da ponekad sunarod sa Balkana gledaju kao njihovo “odlutalo” potomstvo.
Jan Nuk je, zajedno sa ostalim istaknutim predstavnicima Lužičkih Srba, objasnio da bi Nemci mogli da razmisle o manjinama na svojoj a ne na tuđoj teritoriji i dodao da u Nemačkoj trenutno živi 60.000 Lužičkih Srba (u Saksoniji 40.000 i u susednoj pokrajini Brandenburg 20.000) a okruženi su sa 6,5 miliona Nemaca te dve pokrajine, odnosno sa 82 miliona Nemaca u celoj državi. Paralelno se zapitao kako će biti Srbama okruženim Albancima na prostoru nezavisnog Kosova. Tim provokativnim pitanjem, skrenuo je na sebe pažnju tamošnjih medija i nevladinih organizacija i počeo da, odgovarajući na mnogobrojna pitanja, objašnjava ko su, po istorijskim podacima Lužički Srbi. “Mi sebe nazivamo Serbja, Serb, Serbowka, a Srbe u Srbiji – Južni Serbja”.
Dodao je kako su oni sa njihovih prvobitnih naseobina “nasilno saterani u prostor između Labe i kapija Berlina, između Budišina i Kočebuza, nekad močvarno i pusto zemljište, koje su oni svojim vrednim rukama u većem delu pretvorili u plodan kraj”.
Lužičke Srbe su sačinjavala brojna plemena, od kojih su bili najznačajniji Milčani i Srbi, na Obodriti, Ljutiši, Veleti, Gomačani i Stodoran. U 7. veku, župan Dervan, prišao je Samovoj državi, a u 8. i 9. veku došlo je do spajanja nekih plemena u cilju odbrane, ali posle završetka borbi ili pogibije župana (nekima se znaju i imena, kao Miloduh, Dragovit) oni su se ponovo razdvojili i tako razjedinjeni. Postali su žrtve franačkih i germanskih feudalaca ali su preživeli. Branili su svoju zemlju i slobodu pa neki istoričari kažu da su ime plemena Ljutića dobili zato što su bili ljuti borci i zadavali neprijatelju strah.
“Karlo Veliki je 805. godine”, objašnjavao je Nuk, “da bi što efikasnije onemogućio odbranu Srba, ustanovio Limes sobaricus, pojas u kome se oružje nije smelo prodavati Srbima. Borio se protiv njih a da Srbi nisu bili baš lak plen svedoči i naredba Karla Velikog iz 807. godine, u kojoj kaže: “ako nas napadnu Česi, treba u borbu da stupi trećina vojske, a ako napadnu Srbi, onda sva vojska”
Ovakva nemačka feudalna ekspanzija, trajala je 200 godina pa su u 10. veku pokoreni najpre Lužičani, zatim Milčani, a do kraja veka bila je osvojena sva lužičkosrpska zemlja.
Od 12 veka osvajači su počeli bezobzirnu kolonizaciju kojoj se i danas suprotstavljaju.
Ostali su mnogi junaci, borci za prava Srba. Posebno je upamćen Srbin Jan Čuška, koji je predvodio ustanak 1794. pa je Fredrih Viljem I protiv njega morao da dovede i redovnu vojsku i konjicu, pohvatao svih osamnaest seoskih vođa i osudio ih na doživotnu robiju. Ostale su samo ponosne reči jana Čuške, koje se nisu obistinile: “Danas niste vlast vi, već mi!.
U XVI veku nastavljaju se i dalje pobune ekonomske prirode. U okrugu Lukova 1548. ustanici su uspeli da uvedu svoju samoupravu, postave svog kralja, ukinu kuluk i danak, ali je na kraju i ovaj pokušaj krvavo ugušen. Ređali su se ratovi, koji su svi prešli preko lužičkih zemalja: tridesetogodišnji, sedmogodišnji, Napoleonovi, Prvi i Drugi svetski rat. Posle ratova sledili su pomor i prazna sela, a zatim ponovne kolonizacije Nemaca. Sa kolonizacijom pojačavala se i germanizacija: Srbima je zabranjivano da u porodici i u kući govore svojim jezikom, da nose svoju nošnju, te se tako muška nošnja sasvim izgubila, devojke nisu smele da nose nikakav nakit, muškarci kožne cipele, sledila je za to kazna. U Donjoj Lužici je još gore, čak se ni brak nije mogao sklopiti ako mladi nisu znali nemački. Zanatlije su istovremeno iz cehova, narod je primoravan da ide u nemačke crkve – da bi i na taj način zaboravili svoj jezik, a ako bi potpisali zakletvu, želeći da žive i rade u gradu, automatski su prevođeni u Nemce.
Ali, do 18. veka Srbi, koji su izgubili mnoga svoja prava, svoje župane i neku vrstu sudija, nisu pogubili intelektualce. U doba humanizma istaklo se nekoliko njih: Kašpor Peucerus, koji se javno izjašnjavao kao Srbin, (zbog naprednih ideja je osuđen na 11 godina) uspešno se bavio matematikom, astronomijom, medicinom, filosofijom i napisao hroniku grada Budišina. Jan Rak (Ragnus) bio je profesor u Vitembergu, pesnik i pisac, Jan Bogas (Bokasius) doktor filosofije i pesnik, Jan Solfa, lekar i pisac medicinskih knjiga. Drugi su sticali zvanja magistara, doktora teologije i zauzimali visoke položaje kao dekani, rektori teoloških škola u Nemačkoj, Poljskoj i Češkoj.
“Reformacija, koja je u sebi sadržala pored političkih i ekonomskih elemente, proširila se skoro na celu Lužicu i sačuvala nacionalni karakter braneći nacionalne interese”, piše o Lužičkim Srbima istoričar Jovan Deretić.
Lužički Srbi od 16. veka govore na dva dijalekta: gornjolužički i donjolužički, koji se skoro mogu nazvati i različitim jezicima. Baš kao što je od šesnaestog veka izvršen pritisak na veru Lužičkih Srba, i od tada su oni podeljeni na evangeliste i na katolike.
“Luteranstvo, koje je u principu zahtevalo upotrebu narodnog jezika u crkvi, bilo je protiv upotrebe srpskog jezika, jer se Luter veoma ružno izražavao o njemu. Tek posle njegove smrti srpski sveštenici su počeli uvoditi srpski jezik i otvarati škole. Prvi prevod Novoga zaveta, od Miklavža Jakubice, pojavio se 1545, doduše, ostao je u rukopisu, kao i katahizis od Albina Molera i pesmarica Vaclava Varihiusa, ali su sačuvani u prepisima”.
U doba prosvetiteljstva Lužički Srbi iznedrili su naučnike poput istoričara Georga Krigača koji je na latinskom 1675. napisao raspravu o Srbima (De Serbis, Vendorum natione vulgo dictis Die enden). Sveštenik Jan Hojnan dobio je od pape titulu poeta laureatus, a napisao je i gramatiku donjolužičkosrpskog jezika. Iako ništa od ovoga nije moglo biti štampano, sačuvao je ipak u mnogim prepisima. Mihal Hrencel dočekao je ruskog cara Petra Velikog pozdravom na maternjem jeziku jer je bio svestan svog slovenskog porekla i srodnosti s ostalim Slovenima. On je preveo Novi zavet 1706, a njegov sin Abraham sastavio je veliki etimološki rečnik slovenskih jezika, opisao narodne običaje, nošnju i drugu tradiciju”
I među Lužičkim Srbima katoličke vere bilo je mnogo intelektualaca. Pre svih, Jakub Ticin (1656-1693), koji je poginuo u austrijskoj vojsci pod Beogradom 1693 a napisao je gornjolužičkosrpsku gramatiku i izdao je u Pragu, dok je Jurij Havštin Svjetlik ostavio u rukopisu prevod cele Biblije i opširan latinsko-srpski rečnik.
Prve novine (Serbow kurjer a powedar) pokrenuo je radnik Jan Dejka 1809. Duh prosvetiteljska bio je tako jak da su neki nemački naučnici 19, romantičarskog veka, sa simpatijama izučavali lužičkosrpsku kulturu i jezik, trudeći se da skrenu pažnju na tešku sudbinu ovog naroda. Društvo je pomoglo i pokrenulo sakupljanje i objavljivanje prve antologije srpskih narodnih pesama, kapitalnog dela, u dva toma, zajedno sa nemačkim prevodom, 1841. i 1843, koje je pripremio Arnošt Smoler uz malu pomoć Kristijana Knauta, člana istog društva. Drugo značajno delo napisao je Nemac Karl Gustav Anton (1751-181), kosmopolit i slobodni zidar, koji se od mladosti interesovao za Srbe.
Tek negde u to vreme, široka javnost saznaje da nisu sami i da tamo negde na Balkanu imaju “braću”. Sporadične informacije dolazile su u vreme ratovanja s Turcima 1876.
To je ohrabrilo i Srbina Lužičkog, Handrij Zejlera (1804-1872), da piše stihove i postane najveći pesnik lužičkog romantizma. On je živeo u Lajpcigu, gde se upoznao sa Simom Milutinovićem 1826. Pretpostavlja se da mu je srpski književnik pomogao, pa je Zejler preveo prvu našu narodnu pesmu “Devojka momka izbira”. Nešto kasnije Zejlerov, umetnički krug dobio je na poklon Vukovu Pjesnaricu.
Kasnije je najviše naših pesama preveo poznati i požrtvovani borac, pisac i slikar Jurij Vjelan (1817-1892), koji je posetio Beograd i o tome oduševljeno pisao u novinama Lužičkih Srba. I Mihal Hornjik (1833-1894) do kraja života ostaje veran našim pesmama i neumorno ih prevodi.
Nekoliko je centralnih događaja, kako se i iz tekstova lužičko srpskih pisaca vidi, koji su bili najvažniji za širenje lužičko srpske kulture i održanja nacionalnog identiteta. Osnivanje “Matice srpske” (“Maćice serbske”) a koje je usledilo najviše zalaganjem Arni Smolersa i Hadri Zajlersa (osnovane 1874. godine, dvadesetak godina posle osnivanja “Matice srpske” u Pešti, čije je sedište posle prešlo u Novi Sad) kao i osnivanje društva “Domovina” 1912. godine, značile su uporišne tačke nacionalnog razvoja ovog naroda. Na jednom mestu Grga Novak piše da je jezička i kulturna reforma Vuka Stefanovića Karadžića, koja je u to doba bila u punom zamahu, značila veliki polet i za lužičkosrpsku kulturu.
Tako od prilike završava istorija Lužičkih Srba, naroda koji je posle Prvog svetskog rata želeo svoju političku autonomiju ali mu Vajmarska republika ni velesile nisu priznale statute nacionalne manjine. Iz tog perioda međutim počeo je i da se smanjuje broj Lužičkih Srba. Nuk je novinarima rekao da je vreme Vajmarske republike (1920–1930) Lužičkih Srba bilo 250.000, četiri puta više nego sada. Pod nacističkim režimom, u vreme Hitlera, masovno su proganjani i uništavani i diskriminisani. U Istočnoj Nemačkoj (NDR) posle Drugog svetskog rata samo su formalno uvažavani, mada su imali kulturni dom u Drezdenu, i svoj list, a jezik Lužičkih Srba je u pokrajini, u mestima gde žive, važio kao službeni jezik. Pisac Jurij Brezan je nacionalni literata i hroničar Lužičkih Srba tokom proteklog stoleća. Objavio je više od 20 knjiga o Lužičkim Srbima na lužičkosrpskom jeziku. Po njemu Ime Lužičkih Srba prvi put su davnašnji istoričari zabeležili 632. godine u Fredegerovoj hronici, a danas, u ujedinjenoj Nemačkoj, svi žive u oblasti na istoku od Berlina prema poljskoj granici i na jugoistoku prema Čehoslovačkoj granici do Drezdena, i skoro da to ime ne smeju da koriste.
Geografski pojmovi- Berlin je bio blatnjav
Ime Lužičkih Srba prvi put su davnašnji istoričari zabeležili 632. godine u Fredegerovoj hronici. Lužički Srbi su prvi dali nazive gradova koje su odonda naseljavali. Drježdzen je prvobitno ime grada koji se danas zove Drezden. Budišinje ponemčen u Baucen, Lipsk u Lajpcig, Kamenec u Kemnic, reka Špreja u Špre. Prvi naziv su dali i današnjoj metropoli – Brljin, po blatnjavim barama u okolini, što je docnije pretvoreno u Berlin.
Religija – Vera u Svevida
Kao i ostali Sloveni, i Lužički Srbi su u prvo vreme bili mnogobošci i imali su svoje glavne bogove kao Svaroga, Živu, Peruna, Gromovnicu i druge manje. Ali istoričari pišu: “Za vreme zajednice sa Moravskom kneževinom među njima su širili hrišćanstvo učenici Ćirila i Metodija, ali je uticaj nemačkih misionara bio jači, jer su Srbi svoju veru i svoje bogove branili isto tako uporno kao i svoju zemlju. Verski misionari morali su u početku propovedati na srpskom, pošto narod nije znato tuđ jezik, pa je stoga car Oto I u Magdeburgu osnovao školu za buduće misionare gde se morao učiti i srpski jezik. Zbog velikog otpora biskupi su nagovarali Nemce da se naseljavaju među ove pagane, jer je, odgovorili su, njihova zemlja bogata. Osnovani su mnogi manastiri, koji su često bili i rasadnici germanizacije.
Jedno vreme Lužica je potpadala pod Poljsku i Češku, ali to nije imalo nikakvog značaja za život ovog naroda, jer su svi feudalci štitili samo svoje interese. Tako je, na primer, poljski knez Mnjačko 1030. godine uništio 100 srpskih sela za odmazdu. Srbima je bilo zabranjeno da se naseljavaju u gradove, samo po izuzetku u podgrađa i predgrađa, gde im se dozvoljavalo da budu suknari, tesari, ribari, ali bez prava, ili s izuzetkom, da stupaju u cehove. Prvi dokument pisan na lužičkosrpskom jeziku jeste tekst zakletve iz 16. veka koja se polagala pri stupanju u ceh”.
Hitler – Streljao ih i zbog jezika
Osporavanje i zabranjivanje jezika Lužičkih Srba imalo je sličnu sudbinu osporavanja i negiranja jezika i pisma balkanskih Srba, pišu istoričari. “Godine 1334, Lajpciški parlament je doneo propis da se svako onaj ko progovori lužičkosrpskim jezikom kažnjava smrtnom kaznom. To je bilo vreme kada su lužičkosrpski pisci iz protesta pisali na latinskom a ne i na nemačkom jeziku. Dolaskom Hitlera na vlast, 1936. i 1937. godine, doneti su sledeći propisi: “Što je moguće više ograničavanje vendskog (srpskog) jezika, podizanje nemačkih dečjih vrtića, da bi se Nemstvo gradilo odozdo i da bi se pre svega sprečila izgradnja vendskog političkog vrhovnog štaba”. Godina 1937. označila je progon i hapšenja najuglednijih Lužičkih Srba, ukidanje svih kulturnih i nacionalnih organizacija, oduzimanje imovine i progon svake vrste. Tada su donete sledeće mere za jačanje Nemstva: Nikakvih predavanja ne sme biti o vendskom narodu i običajima, za vreme čitanja nastave, ali naročito na odmorima, govori se nemački, bogatstvo nemačkih igara i pesama prenosi se deci, u poznavanju zavičaja imena stara daju se na nemačkom i unose na nemačkom, zapošljavaju se samo nemački učitelji po krvi, reč “Vendi” mora da nestane…
Politika – Sve su jači
Danas Lužičke Srbe u saveznom parlamentu, Bundestagu u Berlinu, zastupa samo jedan poslanik – Marija Mihalk (CDU), 49-godišnja poslovođa u privredi. U debatama u Bundestagu njen glas se retko ili skoro nikako ne čuje. Još jedan političar ovog naroda je Stanislav Tilih predsednik vlade u pokrajini u Drezdenu, glavnom gradu Saksonije, 49-godišnji Lužički Srbin. Prvi na tom položaju uopšte. Stranke je zastupljena i u nemačkom parlamentu, Bundestagu, i sada je četvrta po snazi, uz liberalnu „efdepe“.
Najslavniji – Šturm se posrbio
Našoj javnosti najpoznatiji je Pavle Jurišić Šturm, rođen 1848. kao Paulus Sturm, Lužički Srbin, a umro kao general srpske vojske tokom oslobodilačkih ratova, od 1912. do 1918.
On je Vojnu akademiju završio u Vroclavu, Šleska, a potom je kao oficir Pruske učestvovao u francusko-pruskom ratu (1870-1871). Pred Balkanske ratove, došao je u Srbiju da predaje na srpskoj vojnoj akademiji i ostao da se bori u srpsko-turskim ratovima od 1876. do 1878.
Komandovao je drinskom divizijom, koja se posebno istakla u Kumanovskoj bici probivši tursku odbranu. Prvi svetski rat dočekao je na čelu Treće armije koja je sprečila prodor austrougarskih trupa u Srbiju, a time je generalu Stepi Stepanoviću i njegovoj Drugoj armiji omogućeno da se prerasporedi i odnese prvu pobedu Antante nad Centralnim silama u takozvanoj Cerskoj bici. Kao komandant Treće armije učestvovao je u operacijama srpske vojske tokom jeseni 1914. i doprineo pobedi u Kolubarskoj bici. Tokom združenog napada na kraljevinu Srbiju 1915. godine u kome su učestvovale Austrougarska, carevina Nemačka i kraljevina Bugarska trupe pod njegovom komandom pružale su odlučan otpor Jedanaestoj nemačkoj armiji sprečavajući njen prodor ka Moravskoj dolini. Umro je u Beogradu 1922. godine.
