Serijal tekstova „Srbija s one strane razuma“ objavljivani u Kompaniji „Novosti“, od 2007. do 2009. godine, u nedeljniku „Revija 92“
Srbija s one strane razume
KRALJ ALEKSANDAR MECENA PRVOG SAČUVANOG IGRANOG FILMA
Iako današnja Srbija ne mari za film, u istoriju svetske umetnosti ulazi isključivo zahvaljujući sinematografima – krajem 19. i početkom 20 veka, Kraljevina je bila meka za filmadžije. Ostvarenja kamerom od pre sto godina danas su izuzetna istorijska dokumenta.
Piše Jasna Jojić, objavljen u Kompaniji Novosti, 2008.
Ukratko da se razmisli i ne zaboravi:
1. Fridrih Vilhem Muirun, jedan od najznačajnijih režisera u istoriji nemog filma, svoje delo “Finansije velikog vojvode”, prvi sačuvani celuloidni zapis za velike ekrane, s početka prošlog veka, snimao je na lokaciji tadašnje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca!
2. Marta 1897. Andre Kar snimio je prve filmske kadrove na tlu Srbije među kojima i “Kalemegdansku šetnju”. Ti filmovi, nažalost, nisu sačuvani
3. Godine 1896. na Terazijama, u dvorani kod “Zlatnog krsta”, 25 dana je prikazivana prva repriza Prve kinematografske projekciji u Parizu. Ovo je bila prva filmska projekcija na Balkanu.
KRALJ ALEKSANDAR SA SVITOM
4. Za najstariji sačuvani film snimljen na tlu Srbije smatra se ostvarenje Engleza Arnolda Muiru Vilsona, iz 1904. o Krunisanju Kralja Petra I Karađorđevića
5. Stojan Nanić iz Zaječara bio je vlasnik “Prvog srpskog kinematografa”, koji je od 1900. godine prikazivao filmove u Beogradu i po gradovima Srbije.
6. “Novaković žurnal” je jedna od važnijih, jer ta filmska hronika zbivanja u Beogradu i Srbiji i danas predstavlja dragocenu istorijsku građu za proučavanje naše prošlosti.
7. Ubistvo Aleksandra i Drage Mašin 1903. godine, najveći svetski filmski producen Šarl Pate je realizovao u kratki film, dva dana posle tragičnog događaja
8. Istinu o ubistvu srpskog kralja u Marselju 1934. ostavio je zapis kamere
9. Prvi srpski igrani film Karađorđe ili Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa Čiča Ilije Stanojevića, snimljen 1911.
Malo-malo a u dnevnim novinama tekstovi sa žalopojkama kako se po Srbiji zatvaraju bioskopi jer nemaju posetioce. O domaćoj sinematografiji i novim filmovima, koja postoji samo zahvaljujući čudu, da i ne govorimo. A svi pokušaji da se na naše lokacije, u (i dalje) odlično opremljene a vrlo jeftine studije za snimanje filmova, dovuče Holivud, ostaju bezuspešni – tako je s' pokušajima vlasnika “Pinka” Željka Mitrovića, tako je i posle nedavnih pregovora predsednika Srbije Borisa Tadića s' čuvenim oskarovcem Robertom De Nirom. Svetska sinematografija dakle nikako da dođe i radi i kod nas, mada, nije oduvek bilo tako. Srbija je, još dok je bila samosvojna Kraljevina, a i pošto je u svoje okrilje ukljičila Hrvate i Slovence, bila itekako omiljena za režisere i kamermane, i Evropske a i za one s druge strane Okeana.
To je upravo danas važna činjenica jer se tokom jednog projekta koji se o istoriji evropskog filma radi u pokroviteljstvu Saveta Evrope, ispostavilo da je Fridrih Vilhem Muiru, jedan od najznačajnijih režisera u istoriji nemog filma, autor dela “Finansije velikog vojvode”, koji je prvi sačuvani celuloidni zapis za velike ekrane, ovaj svoj hit s početka prošlog veka, snimao na lokaciji tadašnje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca! Preciznije na obalama Jadranskog mora.
Ispostavilo se da je pre 85 godina, pošto je doživeo komercijalni neuspeh s filmom “Nosferati” i zapao u mnogo skupih sudskih sporova s udovicom glumca Brama Stokera, Muiru, došao na more Kraljevine ne bi li probao da snimi neku laku, latnju komediju i vrati nešto para. U to vreme inače, još od kraja 19. veka, prvo Beograd a onda i Zagreb i cela obala Jadranskog mora, bili su itekako omiljene lokacije, pre svega za evropske režisere i kamermane.
Istorijski podaci kažu da je marta 1897. godine, prilikom svog drugog boravka u Beogradu, Andre Kar snimio prve filmske kadrove na tlu Srbije. Ovekovečio je kamerom “Kalemegdansku šetnju”, “Tramvajsku stanicu na Terazijama” i “Izlazak radnica iz Fabrike duvana”. Bila je to prva prilika za Beograđane da vide svoj grad na bioskopskom platnu, ali ovi filmovi, nažalost, nisu sačuvani. Pre toga je Kar, kao promoter čuvene braće Limijer, sa Žil Žirenom, započeo i istoriju kinematografije u Srbiji. Godine 1896. preciznije, 6. juna, oni su u Beogradu u dvorani kod “Zlatnog krsta”, na Terazijama, 25 dana prikazivali skoro istovetan program koji je prikazivan na prvoj kinematografskoj projekciji u Parizu. Ovo je bila ne samo prva filmska projekcija kod nas već i na Balkanu.
Ali od 1897. kad je Kar, definitivno oduševljen prestonicom Srbije, došao i snimao pomenute filmove, Beograd je stekao evropsku slavu. Zahuktala su se i snimanja i montaže sijaset lokalnih filmova. Nijedan od njih nažalost nije sačuvan. Tako se za najstariji sačuvani film snimljen na tlu Srbije smatra ostvarenje Engleza Arnolda Vilsona, a dug treba odati i počasnom srpskom konzulu u Šefildu i njegovom snimatelju Frenku Moteršou. Oni su septembra 1904. u Beogradu snimili film “Krunisanje Kralja Petra Prvog Karađorđevića”, kao i neke prizore iz manastira Žiče, Novog Pazara i Kraljeva.
Te filmadžije su inspirisali novosađanina Vladimira Totovića koji je ubrzo režirao čak dva igrana filma, “Spasilac” i “Detektiv kao lopov”, ali je njegova karijera na samom početku prekinuta odlaskom na front, na kojim je 1917. izgubio život kao austrougarski vojnik u blizini Gorice.
Te 1917. godine kinematografija se rađa i u Hrvatskoj. U saradnji s firmom “Bracko” iz Zagreba, Kraljevina tri slovenska naroda, je na prostoru ovog svog dela, do 1925. godine (u međuvremenu se država preimenovala u Kraljevinu Jugoslavije), zabeležila čak 20 inostranih filmskih ekipa. U istom periodu, Hrvati su snimali i desetak svojih igranih filmova.
Beograd i Zagreb su i u ono vreme bili sirotinja koja nema lovu za filmsku umetnost, uglavnom su se snimali istorijski filmovi, ali stranci su kod nas snimali odlične igrane filmove.
Jedan od njih je i pomenuti “Finansije velikog vojvode” ('Finanzen des Grossherzogs'), snimljen 1923. godine, kada je nemačka filmska ekipa, predvođena Fridrihom Vilhemom Muirun, stigla u Split, a koji je, uz Dubrovnik i ostatak hrvatske obale, pozajmio svoju arhitekturu i prirodne lepote.
Muirun, velikan evropskog ekspresionizma, najpoznatiji je po pomenutom horor klasiku “Nosferatu”, “Poslednji čovek” iz 1924. i “Zora” iz 1927.
Priča o Vojvodi u Kraljevini, ne spada u sam vrh njegovog opusa, a govori o titularu koji ostaje bez novca, pa svim silama pokuša da spreči bankrot. I to, bogatom ženidbom. Pismo u kojem njegova buduća supruga pristaje na brak, tajanstveno nestaje,…Rastegnut na 77 minuta, iako komedija, ovaj film danas ne može da konkuriše drugim nemim ostvarenjima, poput filmova Čarli Čaplina, Stanlija i Olija, ali tehnički segmenti, kažu filmski kritičari, i “korišćenje filmskog jezika, ambiciozna fabula” donele su Muirunu čast da ga istorija danas u enciklopedijama pamti kao “apsolutnog giganta sedme umetnosti, a njegove filmove kao dokumente jednog vremena”.
Film o Vojvodi pre nekoliko godina je fantastično restauriran, prodaje se na DVD-ovima, s prigodnim informativnim esejom. Na žalost, kod nas ga nema u slobodnoj prodaji, ali su bili dostupni VIP zvanicama tokom odražavanja ovogodišnjeg Zagreb film festivala. Tako ovo izdanje u istoriju sinematografije uvlači i Kraljevinu Srbije, Hrvata i Slovenaca i Kraljevinu Jugoslavije.
S pravom jer na ovim prostorima desilo se još mnogo zanimljivih stvari iz oblasti stvaranja i prikazivanja filma.
Tokom godina koje obeležavaju početak 20. veka, kroz Beograd i Srbiju prolazio je veliki broj putujućih kinematografa, koji su filmove prikazivali po iznajmljenim dvoranama ili pod šatrama.
U istoriji srpske kinematografije zabeleženo je da je Stojan Nanić iz Zaječara bio vlasnik “Prvog srpskog kinematografa”, koji je od 1900. godine prikazivao filmove u Beogradu i po gradovima Srbije. “Početkom 20. veka bioskop je postao omiljeni oblik zabave širokih slojeva naroda. Godine 1909. otvoren je u hotelu “Pariz” u Beogradu prvi stalni kinematograf, a ubrzo je usledilo i otvaranje drugih stalnih bioskopa u prestonici i drugim gradovima. Uoči Prvog svetskog rata u Kraljevini Srbiji bilo je oko 30 stalnih kinematografa, uz koje su delovali i mnogi putujući”.
Vojvodina, koja se tada nalazila u okvirima Austro-Ugarske, ipak nije ni prednjačila ni zaostajala za sinema, i kematografijom Srbije. Putujući kinematografi stigli su do vojvođanskih naselja istovremeno kada i u Kraljevinu a prvi stalni “bioskop” otvoren je u Somboru već 1906. To je momentalno inspirisalo Vojvođane da uzmu kamere u ruke pa je stvoren trojac pionira filma u Vojvodini. Prvi je Ernest Bošnjak, vlasnik prvog kinematografa u Somboru. On je 1909. kupio prvu filmsku kameru i otpočeo snimanje. Od njegovih najstarijih filmova sačuvan je samo jedan “Otkrivanje spomenika Ferencu Rakociju” iz 1912. godine. Aleksandar Lifka, posle jedne decenije prikazivanja filmova sa svojim putujućim bioskopom, nastanio se u Subotici, gde je otvorio stalni kinematograf i 1911. otpočeo da snima svoj filmski žurnal o lokalnim događajima.
Svi filmski entuzijasti, u celoj Kraljevini Srbiji i Vojvodini, kao i kasnije u Kraljevini koja je sjedinila sve južne Slovene, pojedinci su, a onda i država, ulagali velika sredstva u proizvodnju filmova, i realizovali su više stotina filmskih žurnala i dokumentarnih filmova, kao i neke igrane filmove, među kojima ima i sačuvanih.
“Novaković žurnal” je jedna od važnijih, jer ta filmska hronika zbivanja u Beogradu i Srbiji i danas predstavlja dragocenu istorijsku građu za proučavanje naše prošlosti. Danas, u 21. veku, kada bi ovo trebalo da bude praksa, snimiti film, i igrani profitabilni a kamoli dokumentarac, nažalost je postala noćna mora i mladih i iskusnih režisera. Za umetnost uglavnom ima najmanje para.
Istorija
Projekcija za kraljicu Nataliju
KRALJICA NATALIJA
Prva filmska predstava u Srbiji i na Balkanu održana je 6. juna 1896. godine u Beogradu, u kafani “Kod zlatnog krsta” na Terazijama. Bilo je to nepunih šest meseci posle prvog javnog prikazivanja “pokretnih fotografija” u Parizu, 28. decembra 1895. Predstavnik pronalazača kinematografa, braće Limijer iz Liona, Andre Kar prikazivao je Beograđanima prve filmove lionskih proizvođača preko mesec dana. Jednoj predstavi su prisustvovali tadašnji kralj Srbije Aleksandar Obrenović i kraljica majka Natalija.
Država
Zdravlje na prvom mestu
U Beogradu je prve decenije 20. veka osnovana Državna radionica za izradu filmova pri Ministarstvu narodnog zdravlja, sa zadatkom da snima zdravstveno-prosvetne filmove. Jedan od tih filmova bio je Tragedija naše dece (1922), koji se bavio problemom alkoholizma. U Somboru je Ernest Bošnjak ise godine snimio tematski sličan film Laži radi mene (1922).
Igrani
Sa verom u Boga
Igrani filmovi snimljeni tokom Kraljevine bili su “Sve radi osmeha” i “Rudareva sreća” koje je ostvarila “Pobeda film” 1926. Potom “Kralj čarlstona” (1927), “Grešnica bez greha” (1929) Koste Novakovića, i “Kroz buru i oganj” (1930).
Godine 1932. snimljen je film “Sa verom u Boga” Mihajla Aleksandra Popovića, svakako najambiciozniji i najuspešniji srpski igrani film snimljen do Drugog svetskog rata.
U Beogradu je bilo sedište saveznog proizvodnog preduzeća “Zvezda film”, zatim “Filmskih novosti”, republičkog preduzeća “Avala film”, uvozno-izvoznog preduzeća “Jugoslavija film”, pa potom i Visoke filmske škole.
Muirun
Čovek koji je otkrio čari Jadrana
Autor prvog sačuvanog igranog vilma, “Finansije velikog vojvode” koji je sniman na tlu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Friderih Vilhelm Muirun, rođen je pod imenom Friderih Vilhelm Plump, 1888. u Nemačkoj, a umro je, gde bi nego u filmadžijskoj Santa Barbari u Americi, 1933.jedan od najznačajnijih režisera nemog filma. Počeo je snimajući propagandne filmove za nemačku ambasadu a onda se 1919. godine, u Berlinu, posvećuje pravom filmu. Debitovao je s delom “Dječak u plavom” a do 1925 snimio je još neverovatnih 14 filmova, uglavnom komercijalno usmerenih – među njima su “Sotona” , “Doktor Džekil i mister Hajd”. Većina tih filmova je izgubljena ali se pretpostavlja da su, zbog njegove saradnje s istaknutim nemačkim snimateljem Karlom Freundom, i zbog Muirunovog istančanog likovnog ukusa, bili izrazito vizuelno atraktivni. Geteovog “Fausta” “koristi” da se probije preko Okeana tako da od 1927. godine snima za tada najčuveniju filmsku kuću “Foks”. Od producenta Vilijema Foks dobija odrešene ruke za film “Zora” koji je odmah dobio dva Oskara, i to na prvoj dodeli te nagrade!
Usledila je i spektakularna cirkuskom melodramom “Četiri đavola”, 1929, tada se odriče horora čiji je očigledno tvorac i snima “Gradske devojke”, socijalnu dramu. Ovaj film – sniman u doba nemog dovršen je u zvučnom. Svoj poslednji film “Tabu” iz 1931, Muirun nije video jer je samo nedelju dana pre premijere poginuo u automobilskoj nesreći.
Podtekst
Strani filmovi kao istorijska polemika o srpskim kraljevima
Iako je Srbija imala svoje sinematografe, najvažniji i najskandalozniji događaji iz njene istorije beleženi su kamerama stranaca. I to u inostranstvu. Prvi primer je događaj koji se desio pre 105. godine u noći 11. juna 1903. godine, kada je grupa oficira zavernika nasilno prodrla u Kraljevski Dvor da ubije tadašnjeg kralja Srbije Aleksandra Obrenovića i kraljicu Dragu Mašin i dovede na presto dinastiju Karađorđević.
POSLEDNJA VOŽNJA JUGOSLOVENSKOG KRALJA
Događaji tokom te noći imali su dramatičan karakter: zaverenici su ubili nekoliko kralju vernih stražara i oficira, a potom su više puta pretresli celu zgradu Dvora, ali nisu mogli da nađu kraljevski par koji je bio sakriven kraj spavaće sobe u budoaru čija su vrata bila gotovo neprimetna. Tek pred zoru, skoro slučajno, pronađen je ulaz u tu prostoriju – zaverenici su pozvali kralja da izađe i kada je ovaj otvorio vrata, desetak zaverenika ispraznilo je svoje revolvere ubivši na licu mesta i kralja Aleksandra i kraljicu Dragu koja je bila uz njega. Njihova mrtva i obnažena tela su zatim izbacili kroz prozor u dvorski park.
Ovaj krvavi događaj šokirao je ceo svet: pre svega činjenica da je jedan krunisani vladar ubijen od strane njemu zakletih oficira a, zatim i način na koji je prevrat izveden života su lišeni kraljevski par i mnogi oficiri i političari. S druge strane bilo je i onih koji su podržavali smenu na srpskom prestolu smatrajući da je atentat samo razumljiva posledica katastrofalne politike ličnog režima kralja Aleksandra Obrenovića. To je naravno inspirisalo tadašnjeg najvećeg svetskog filmskog producenta Šarl Patea. Koji je odmah po objavljivanju vesti o događajima u Beogradu, doneo odluku da o tome snimi film. Film je snimljen svega dan-dva posle samog događaja u ateljeu preduzeća “Braća Pate” u Vensenu. Realizaciju je poverio svome reditelju Lisienu Nongieu koji je završio film pod naslovom “Ubistvo srpske kraljevske porodice” (Assassinat de la famille royale de Serbie), dug 35 metara – njegovo prikazivanje je trajalo nešto manje od dva minuta. Nažalost, kopija ovoga filma nije sačuvana pa se sva sa znanja o njemu zasnivaju na sačuvanim katalozima, oglasima u štampi i dve reklamne razglednice u boji, štampane u Rumuniji!
Identifikacija glumaca nije potpuno sigurna, ali na osnovu sačuvanih fotografija može se zaključiti da je kraljicu Dragu igrala Neli Kormon (Nelly Cormon), a kralja Aleksandra Anri Etievian (Henri Etiéviant), glumci koji su se pojavljivali u više filmova “Braće Pate”.
Scenograf tog preduzeća Žorž Dimenil (Georges Dumesnil) je u svojim sećanjima zapisao zanimljiv detalj: prvi novinski izveštaji su objavili da su Kralj i Kraljica bili samo ranjeni u prostorijama Dvora, a zatim izbačeni kroz prozor u dvorsku baštu gde ih je sačekala i ubila grupa zaverenika. Tako je i snimljena prva verzija filma koja je odmah prikazivana u pariskim bioskopima, da bi posle dan-dva bila zamenjena drugom, presnimljenom na osnovu tačnijih novinskih izveštaja.
Još drastičniji događaj o ubistvu drugog srpskog kralja, snimljen je opet u inostranstvu jer je bio više nego dokumentaran. Kamera je bila uključena u trenucima kad je 9. oktobra 1934. godine, u Marselju, ubijen kralj Aleksandar Prvi Karađorđević. Atentat su, po zvaničnim izveštajima, organizovale makedonska revolucionarna partija VMRO i ustaše Ante Pavelića. Direktni izvršilac ubistva bio je član VMRO-a Vlado Černozemski, koji je likvidiran odmah nakon atentata. Ali film koji je tada snimljen i kratak filmski komentar posle toga pokazuju da je Aleksandar tri dana pre svog zadnjeg putovanja razgovarao sa bugarskim kraljem Borisom. Njih su dvojica tipovali ko će pre biti ubijen jer se suprotstavljaju globalističkoj političkoj ideologiji .Tri dana posle ovog razgovora, Aleksandar je otputovao u Marselj gde je zaista ubijen. U filmu se govori kako je taj događaj bio šest meseci ranije najavljen u jednom italijanskom časopisu (ne precizira se kom časopisu). Novinari su navodno otkrili plan po kome će srpskog kralja ubiti masoni jer ih je izneverio u sprovođenju njihovog važne misije.
Pošto dakle pobija tvrdnju zvanične istorije da su Aleksandra ubile ustaše i pripadnici makedonske nacionalističke organizacije VMRO, autor filma daje integralni dokumentarni snimak posete i ubistva srpskog kralja u Francuskoj, 1934. godine. Dodaje u komentarima da je nekoliko dana posle ubistva Kralja, ubijen i kamerman koji je snimio zločin, ali da je zapis ipak sačuvan.
U filmu se pominje i da u testamentu koji je 5. januara 1934 godine napisao kralj Aleksandar, piše : “Ja osećam da ću biti ubijen. Odredite Zečeviću (kraljev sluga) prisatojnu penziju. Moj sprovod neka bude bez stranaca!”.
A onda je pre pet godina senzacionalno odjeknula vest da je u Austrijskom filmskom arhivu pronađen prvi srpski igrani film Karađorđe ili Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa Čiča Ilije Stanojevića, snimljen 1911, za koji se do tada verovalo da je izgubljen. Premijerno prikazanim insertima iz ovog filma prošle sedmice je otvorena nova sezona Jugoslovenske kinoteke, što je poslužilo kao povod za priču o samim počecima kinematografije u Kraljevini Srbiji
