Srbija s one strane razuma
VOĐU SRPSKE INTELIGENCIJE SVI ZABORAVILI
Piše Jasna Jojić, objavljeno u Kompaniji „Novosti“, decembra 2008.
PREMIJER SLOBODAN JOVANOVIC
Slobodanu Jovanoviću, naučniku, kjniževniku, istoričaru i političaru koji je utro put liberalizma i antifašizma Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji, malo ko je odao poštu na dan jubileja 50 godina od njegove smrti. Bruka je veća jer mošti tog izgnanika pred komunističkom bahatošću, još nisu prenete u Srbiju.
Da se ne zaboravi:
1.Prvi čovek koji je u Knjizi rođenih u Srbiji dobio ime Slobodan i imao sestru Pravdu, koji je nastavio socijalno liberalni put svog oca Vladimira Jovanovića, danas je zaboravljen
2. Slobodan Milošević i Ivan Stambolić prvi su se put sukobili oko ideje da Srpska književna zadruga treba da štampa sabrana dela Slobodana Jovanovića
3. Osuđen u odsustvu 1946, rehabilitovan 2007, rođen u emigraciji i umro u emigraciji, počiva u Londonu, a njegove mošti država nikako da vrati i pokopa u Aleji Velikana
4. Srpski kulturni klub Jovanovića je 1937. imao lozinku “Jako srpstvo u jakoj Jugoslaviji”.
Kolarčeva zadužbina, važno istorijsko zdanje Srbije, prošle je nedelje bilo stecište neobičnog, malobrojnog skupa ljudi pozvanih da odaju poštu jednoj važnoj istorijskoj ličnosti. Pioniru demokratskog civilizacijskog razvoja na Balkanu, čije ime danas retko ko pamti: ne pominju ga udžbenici za osnovce i srednjoškolce, ne pominju ga intelektualci koji su na njegovoj naprednoj misli razvijali svoju, ne pominju ga političari i narodni poslanici koji teško da bi imali svoju skupu fotelju ili solidno plaćenu klupicu u Skupštini, da on nije utro put parlamentarizmu u Srbiji.
Slobodana Jovanovića, prošle su se nedelje, preciznije 11. decembra, na dan 50 godina od njegove smrti, prisetili tek destetine njih okupljenih u Kolarčevoj zadudžbini na poziv prestolonaslednika Princa Aleksandra i još manji broj onih koji su se nešto ranije okupili u Srpskoj akademiji nauke i umetnosti (SANU). Široj javnosti, čak ni medijima, nije bilo važno što za Jovanovića evropski eksperti kažu da je bio vođa srpske inteligencije, plodan književnik i oštar novinar čiji je stil pisanja,(kasnije, još decenijama negovan na ovim prostorima), dobio ime Beogradski stil, i dalekovidi političar koji je u Kraljevini Jugoslaviji zagovarao tržišnu ekonomiju i socijalnu pravdu i svojim savetima i naslednicima koje je gajio kao profesor Pravnog fakulteta, državu izvukao iz neviđenog haosa.
Na Akademiji održanoj u Kolarcu, pored princa Aleksandar II i Princeza Katarina, i njihove dece Princa Vladimira i Princeze Brigite, komemorativne govore održali su mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, književnik Matija Bećković i profesor dr Branko Kovačević, rektor Beogradskog univerziteta.
Govornici su naglasili da je Jovanović »bio liberalan u svom sociološkom i političkom mišljenju, i bio je možda najveći autoritet u Jugoslaviji o konstitucionalnom zakonu, kao i majstor srpske proze, i skoro pola veka predvodnik srpske inteligencije«.
Njegova biografija, borba sa mediokritetstvom i sa zadrtim ideolozima, volja za životom, novim saznanjima i neiscrpnom željom da neprestano uči, daleko su međutim zanimljivije.
Poslednji podatak koji oslikova njegov širok, uvek radoznao duh, jeste da je u Londonu, u osmoj deceniji života, pomno učio dva mrtva jezika, latinski i grčki kako bi dela velikana koja su stvarali pre rođenja Isusa Hrista, mogao da čita u originalu i prevodi ih na srpski. Nije ga unesrećila ona jevrejska kletva »da Bog da, imao pa nemao«. Nije se predao apatiji iako je, pošto su ga komunisti, (pošto su posle Drugog svetskog rata uzeli vlast u Jugoslaviji), u odsustvu osudili na 20 godina robije pod optužbama za (ratnu) veleizdaju. Tada mu je oduzeto državljanstvo, politička i građanska prava i konfiskovana sva imovina, pa je Jovanović život skončao u bedi. Umro je 12. decembra 1958. godine u samačkom hotelu, a sahranjen je u grobnici porodice Pavlović na srpskom groblju Landbrok na periferiji Londona. Na sreću, u to vreme sa njim je duge intervjue pravio Kosta Pavlovića i o tome ostavio knjigu »Razgovori sa Slobodanom Jovanovićem«. U njoj se između ostalog nalaze i podaci da je veliki um srpskog naroda, sin Vladimira Jovanovića, jednog od osnivača prve liberalne stranke na Balkanu i šire. U 19. veku kad je Vladimir Jovanović osnivao liberale, budio se u Srbiji, pod uticajem evropskog talasa, romantičarski duh kojim su preovladavale ideje da svaki čovek treba biti slobodan da misli i govori, i da u modernoj državi mora postojati vladavina socijalne pravde. Zato je Vladimir Jovanović kad je osnovao porodicu, u (tada) crkvene Knjige rođenih, uneo dva nova imena, dotada nepoznata Srbima. Svoju je ćerku krstio Pravda a sina Slobodan.
Valjda je zbog toga Slobodan Jovanović, još u mladosti tragao za idealom čije ime nosi. Školovao se po celoj Evropi. Diplomirao je pravo u Ženevi 1890. godine, a 1905. je postao profesor prava na Beogradskom univerzitetu, i taj položaj je zadržao do 1941. godine.
U državnim poslovima Jovanović je učestvovao još od svoje 24. godine kada je u vreme nacionalne akcije Srbije u Makedoniji 1893. godine bio postavljen za Sekretara odbora koji se bavio pitanjima Makedonije u Ministarstvu spoljnih poslova u Beogradu. Godine 1914. na zahtev vlade da se odrede ratni ciljevi Srbije, skup intelektualaca predložio je da se taj posao poveri, opet baš njemu. Kao pravnik učestvovao je u raspravama koje su dovele do proglašenja Krfske deklaracije 1917. godine. Bio je predsednik odbora za međunarodno pravo jugoslovenske delegacije na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919.
Učestvovao je u izradi Vidovdanskog ustava 1921. Uoči državnog udara 6. januara 1929. kralj Aleksandar ga je obavestio o svojoj odluci i tražio njegovo mišljenje. To je u javnosti stvorilo uverenje da je Jovanović bio pisac kraljeve proklamacije, (ali je on kasnije to demantovao). Knez Pavle ga je konsultovao o ustavnim pitanjima namesništva, a pred 25. mart 1941. Slobodan Jovanović je pokušavao da ga odvrati od pristupanja Trojnom paktu. Tako je s funkcije rektor Beogradskog univerziteta i predsednika Srpske kraljevske akademije nauka “uskočio” u, nikome dragu, fotelju predsednika jugoslovenske Kraljevske izbegličke vlade.
Zbog te poslednje funkcije, Slobodanu Jovanoviću je suđeno čim su se u Titovoj Jugoslaviji organizovali da odškrinu vrata neke sudnice. Optužen je I proglašen krivim za ratni zločin jer je bio predsednik jugoslovenske kraljevske izbegličke vlade u Londonu od 11. januara 1942. do 26. juna 1943, a za to je vreme imao i funkciju zamenika ministra vojske u otadžbini. Kao greh mu je zamerano, piše u optužnici iz 1946. što je ušao u vladu tokom puča i demonstracija 27. marta 1941. godine, u vreme dakle kad je deo političke elite bio protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu! I kad je vladu preuzeo armijski general Dušan Simović, koji je pučem skinuo vladu Dragiše Cvetkovića.
Kad se ime Slobodana Jovanovića, te daleke 1946. godine čulo pred sudom u Beogradu, (suđeno mu je među prvima iako je bio “kriv” samo ideološki i nije izvršio nijedan pokolj nad partizanima poput četnika), Jovanović je u prestonici Velike Britanije, bio izabran za predsednika Jugoslovenskog narodnog odbora u Londonu, koji je trebalo da bude glavni organ jugoslovenske emigracije. Emigracije uverene kako će pobedničke snage u Drugom svetskom ratu, pre svih Englezi, uspeti da sruše komunizam u Jugoslaviji i vrate joj monarhističko uređenje. Ali, Tito je sa saradnicima, uz ko zna čiju podršku, uspeo da se odupre, pa se (i inače izmorena predratnim i ratnim haosom), kraljevska politička elita polako rasipala u azilu. Tako se ta emigracija, pod uticajem ranijih sporova, pre svega između Srba i Hrvata, podelila na nacionalna udruženja,
Tek kad je 2007. godine rehabilitovan, u rešenju Okružnog suda u Beogradu, konstatovano je “da je jugoslovenska vlada u izbeglištvu prihvatila Atlantsku povelju, Deklaraciju o savezničkoj solidarnosti u zajedničkoj borbi protiv Nemačke i njenih saveznika, a u januaru 1942. godine i Vašingtonsku deklaraciju, te da vlada nije sarađivala sa Silama osovine u borbi protiv partizanskih odreda, a davala je podršku Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini i Ravnogorskom pokretu”.
Kabinet Slobodana Jovanovića u Londonu je, (ući će valjda nekada ti podaci i u školske udžbenike istorije) “unapredio Dražu Mihailovića u čin armijskog generala, postavio ga za načelnika Generalštaba i ministra vojnog u svojoj vladi i odlučno zastupao i branio njegovu akciju”. Sud se pozvao I na rad “Portreti iz novije srpske istorije”, istoričara Dimitrija Đorđevićaa koji je napisao da se “program Mihailovićevog pokreta nije razlikovao od programa predratnog Srpskog kulturnog kluba, na čijem je čelu bio Slobodan Jovanović, njegovom prozapadnom orijentacijom, antifašizmom i antikomunizmom i jakim Srpstvom u jakoj Jugoslaviji”. Jedine promene u razmišljanjima Jovanovića, desile su se kad je video da se ustaški genocid nad Srbima u Hrvatskoj širi, zato je počeo da sumnja u ideju jugoslovenstva. Srbin po osećanju, Jovanović je ipak bio za održanje Jugoslavije. U maju 1943. godine u vladinoj deklaraciji o ratnim ciljevima Jovanovićeva vlada je naglašavala da “jugoslovenska politička orijentacija najbolje služi dobro shvaćenim interesima Srba, Hrvata i Slovenaca”. Ambasadore Dučića i Fotića oštro je ukorio i opomenuo da se drže jugoslovenstva. U jednom pismu, Jovanović je naveo da ga jugoslovenstvu nije privukla vera u jugoslovensku ideologiju, već srpski interesi, uz naglašavanje da su samo kroz zajedničku i snažnu državu Srbi mogli sačuvati svoj položaj u moravskoj dolini, kao sto su to Hrvati mogli u Dalmaciji…”
Slobodan Jovanović je zaključio, (i to je ostavio napismeno), da se u Jugoslaviji, pokret Otpora fašizmu, treba održati u potpunoj ilegali, kao u Francuskoj, pošto su odmazde koje su Nemci organizovali nad stanovništvom, pre svega u Srbiji (sto za jednoga!) odnele mnogo žrtava. Zbog toga je i narastajući partizanski pokret, koji je za malobrojan srpski živalj značio istrebljenje, pojačao njegov antikomunistički stav. Da to nije bila samo ideološki antikomunizam, pokazuje i dopis koji je već u oktobru 1941. godine, na prvu vest o Mihailovićevom ustanku u zemlji, Jovanović poručio “da je trenutak nepogodan za otpor zbog oštrih nemačkih odmazdi”. U maju 1942. (godinu i po pre nego što je Tito u Jajcu obelodanio AVNOJ i uspostavljanje novog režima), Jovanović je izričito naložio Mihailoviću “da ne pristupa preuranjenim akcijama velikog stila zbog beskorisnih i nesrazmernih žrtava i strašnih represalija”.
Tako je Okružni sud u Beogradu je 11. juna 2007. godine doneo odluku o njegovoj rehabilitaciji, (poništio je presudu Vojnog veća Vrhovnog suda FNRJ od 15. jula 1946. godine), čime su stvoreni uslovi za povratak Slobodana Jovanovića u Beograd. Ali, tu nije kraj priče. I pored mnogih apela, od intelektualaca, akademika, istoričara, do naslednika kraljevske porodice i pojedinih političara, kosti Slobodana Jovanovića se ne vraćaju u Beograd. Aleksandar Nedić iz Srpske liberalne stranke, koji se za ovo zalaže kaže da su ove godine već dva puta, u februaru, pa u avgustu, pismo sa zahtevom da se posmrtni ostaci Slobodana Jovanovića iz Londona prebace u zemlju i sahrane o trošku države, uputili i Borisu Tadiću, predsedniku Srbije, i premijeru Mirku Cvetkoviću i predsednici parlamenta Slavici Đukić-Dejanović, i predsedniku SANU, Ministarstvu pravde i Ministarstvu prosvete. “Od SANU smo dobili podršku, a u Ministarstvu pravde nam je rečeno, ako predsednik akademije Nikola Hajdin pošalje pismo premijeru i Vladi Srbije, da ćemo dobiti i njihovu podršku”, izjavio je Nedić, a obični smrtnici koji će verovatno kad upoznaju delo Jovanovića reći da će, Srbija, dok god je u njoj neophodno voditi takve prepiske, ipak biti s’ one strane razuma.
Ali, ko zna? Možda je to i prst sudbine. Jer, Slobodan Jovanović je rođen u emigraciji, 1869. u Novom Sadu, u tadašnjoj Ugarskoj, gde mu je otac Vladimir bio u političkom egzili, kao protivnik kneza Mihaila. Slobodan Jovanović je i umro u emigraciji s oduzetim državljanstvo, političkim i građanskim pravima, i s konfiskovana imovina, u potpunoj bedi, 12. decembra 1958. godine u samačkom hotelu, jer je sam bio u političkom egzilu kao protivnik Tita. Možda će zauvek počivati u porodičnoj grobnici Koste Pavlovića u Londonu, umesto u svojoj, u beogradskoj Aleji Velikana.
Antrfile
Dela – Nema teme koje se nije dotakao
Pre sudske rehabilitacije 2007. u intelektualnoj javnosti je imenu Slobodana Jovanovića vraćen značaj koji trajno pripada velikanu u jednoj maloj kulturi. Početkom juna 1991. godine, održan je na Pravnom fakultetu naučni skup “Delo Slobodana Jovanovića u svom vremenu i danas” a 2005. je na istom fakultetu, otkrivena njegova bista u amfiteatru koji nosi njegovo ime. Tada ga je profesor Danilo Basta, opisao kao najznačajnijeg profesora i istinskog velikana u čitavoj dosadašnjoj istoriji beogradskog Pravnog fakulteta, koji, u isti mah i samim tim, pripada i našoj celokupnoj kulturi. On ga je uporedio sa Justinom Popovićem, Jovanom Cvijićem i Stojanom Novakovićem. Jer, Jovanović je stigao da bude i istoričar nacionalne istorije, i književni kritičar, i teoretičar države i prava, i sociolog politike, i istoričar političkih teorija, i psiholog politike, političkog sveta i političkog delanja. Njegova obrada našeg devetnaestog veka u mnogome je do danas ostala merodavna i neprevaziđena”.
“Slobodan Jovanović pisao je o svim temama,Apis, Druga vlada Miloša i Mihaila, Država, Dvodomni sistem u našem ustavu, Engleski parlamentarizam, Franjo Rački i jugoslovenska misao, Jovan Hadžić, srpski zakonopisac, Jugoslovenska misao u prošlosti i budućnosti, Makijaveli, Naš Volter, misli, Nikola Pašić, O srpskom nacionalnom karakteru, O suverenosti, Osnovi pravne teorije o državi, Parlamentarne hronike,Političke i pravne rasprave, Portreti iz istorije i književnosti, Radikali i samostalci, Robespjer, Spoljašnja politika Ilije Garašanina, Srpsko-bugarski rat, Štrosmajerova spoljašnja politika, Svetozar Marković, Ustavno pravo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Ustavno pravo Kraljevine Srbije, Ustavobranitelji, Vlada Milana Obrenovića, Vladalački dom, Vođi francuske revolucije, Vrhovna komanda, Zapisi o problemima i ljudima – Kraljeva ženidba, Zasluge Štrosmajera i Račkog… “
Antrfile
Političar – Kakav otac takav sin
Isoričar Dimitrije Đorđević, je napisao da je Jovanović, na ulogu intelektualaca u politici, pa i na svoju, gledao s ironičnom rezervom, koju je definisao već pišući o Stojanu Novakoviću i njegovom pokušaju devedesetih godina 19. veka da izvrši ustavnu reformu oslanjajući se na iskustvo vlastitih filoloških studija. Uprkos tome, prestiž naučnika, Jovanovića je neizbežno uvlačio u javni i politički život pre Drugog svetskog rata, u ratnim jugoslovenskim vladama 1941–1943. i posleratno, u emigrantskoj aktivnosti sve do smrti 12. decembra 1958. godine”.
Jovanović je inače, piše Đorđević, “bio partijski neutralan. Porodični uticaj privlačio ga je Liberalnoj stranci, (njegov otac Vladimir je bio liberal), ali su liberali njegovih dana, s kraja 19. veka, prešli zenit svoga razvoja i zapali u partijske svađe”, pa su mu više odgovarali naprednjaci, umereni konzervativci koji su zagovarali reforme po ugledu na zapadnu Evropu.
Đorđević ipak ističe kako se sudbina pobrinula da otac i sin imaju neku zajedničku životnu nit. “Obojica su bili članovi ratnih kabineta: otac za vreme srpsko-turskih ratova (1876–1877), sin u toku Drugog svetskog rata (1941–1943). Obojica, su došli u sukob sa političkim razvojem u zemlji: otac sa režimom kneza Mihaila, sin sa režimom maršala Tita. Otac je bio sedam meseci u zatvoru u Novom Sadu posle ubistva kneza Mihaila 1868, sin je bio osuđen in absentia od revolucionarnog jugoslovenskog suda na 20 godina robije. Obojica su bili predstavnici svoje zemlje u Engleskoj: otac posle turskog bombardovanja Beograda 1862, sin posle nemačkog bombardovanja 1941. Obojica su živeli u emigraciji i izdavali listove: otac je uređivao “Slobodu” u Ženevi, sin “Poruku” u Londonu.
Antrfile
Apis – Uzaludno se borio da ga spase
apis dragutin dimitrijevic
Tri najuticajnije ličnosti srpske politike 1915–1917. regent Aleksandar, predsednik vlade Nikola Pašić i pukovnik Dragutin Dimitrijević Apis konsultovali su Slobodana Jovanovića u političkim sukobima u kojima su se našli. Ti sukobi završeni su tako što je suđeno članovima Crne ruke a Apis je streljan. Napori Jovanovića da mu spase život, bili su uzaludni.
Istoričar Dimitrije Đorđević je u svojim knjigama pravio paralelu između Apisa i Draže Mihajlovića, (koji je osuđen na smrt i streljan u istom procesu u kome je Slobodan Jovanović u odsustvu osuđen na 20 godina robije). Napisao je da su obojica, i Mihailović i Apis, bili pukovnici i obaveštajni oficiri. Obojica su bili nezadovoljni upravom u zemlji i obojica su se oduprli carstvu: Apis austrougarskom, Mihailović nemačkom. Najzad, obojica su delili istu sudbinu, osuđeni za veleizdaju i streljani iz političkih razloga. Apis je, između ostalog, bio optužen za kontakte sa Nemcima, Mihailović, za saradnju sa nacistima”. Ali, nastavlja Đorđević “Slobodan Jovanović je u napisu o Apisu i reviziji Solunskog procesa u Beogradu 1953. godine, rekao da je komunistički sud koji je osudio Mihailovića bio najmanje pozvan da poništi nepravednu presudu izrečenu Apisu”.
“Podrška pokretu Draže Mihailovića na Ravnoj gori došla je iz središta Srpskog kulturnog kluba, čiji je Slobodan Jovanović, 1937. bio suosnivač i predsednik. Lozinka Srpskog kluba bila je: “Jako Srpstvo u jakoj Jugoslaviji”. Klub se zalagao za prevazilaženje međustranačkih razlika, negovanje srpske kulture i građenje opštenarodnog jedinstva, a pružio je otpor Sporazumu Cvetković – Maček 1939, i tražio obrazovanje srpske jedinice, naporedo sa tada priznatom hrvatskom i odgovarajuće priznanje posebnosti srpskog naroda kao sudeonika u, kako je smatrao, poremećenoj državnoj ravnoteži”.
Antrfile
Britanci – Razočarala ga engleska nelojalnost
Ovih dana, posle izjave književnika Dobrice Ćosića, aktuelizovana je polemika o uticaju stranih sila na odluke srpskih političara početkom 20. veka i ranije. Ćosić je u svom govoru istakao značaj Jovanovića, a upućeni tvrde da je on zaslužan i zato što je krajem osamdesetih uticao da se Slobodan Milošević odupre Ivanu Stamboliću i dozvoli da Srpska književna zadruga, BIGZ i Jugoslavija Publik, štampaju sabrana dela Slobodana Jovanovića, deceniju i po pre nego što ga je država Srbija zvanično rehabilitovala od presude da je izdajnik naroda. Inače, ni njegove knjige, a ni mnoga dela njegovog oca, nisu štampane u Jugoslaviji do devedesetih. Izdavanje sabranih dela Slobodana Jovanovića sprečio je 1985. Gradski komitet Saveza Komunista na čijem čelu je tada bio Slobodan Milošević, ali se ipak za njegove vladavine 1990. predomislio.
Kad se međutim bolje zađe u rad Slobodana Jovanovića, vidi se da je i on nekada, poput Ćosića danas, razmatrao dobronamernost velikih sila po pitanju jake Srbije. I, da je bio vrlo kritičan.
Kad je pisao biografiju Vilijama Gledstona, britanskog državnika, koji je bio omiljen na Balkanu,(držao je čuvene govore kojima je osudio zverstva Turaka nad Srbima i založio se za balkanske narode u istočnoj krizi 1875–1878. godine) Jovanović je naglasio, da se Gledston, kad je postao premijer Velike Britanije “ohladio prema Balkanu”.
Slična promena u britanskoj politici, pisao je Jovanović, mogla se videti i posle Drugog svetskog rata. Jovanović se iako do tada veliki poštovalac britanske demokratije, razočarao zbog njihovog odnosa prema Srbima. Kasnije je napisao “da su se još u 19. veku britanski i srpski interesi razišli povodom srpske rušilačke delatnosti protiv otomanskog carstva i Habsburške monarhije, kao i srpskog opredeljenja za Rusiju”. U posmrtno objavljenom tekstu, 1959. u listu “Poruka”, Jovanović je prokomentarisao “da se Engleska 1914–1918. protivila Velikoj Srbiji i prihvatila je ujedinjenje Srba samo uslovno kroz Jugoslaviju, a da je u srpsko-hrvatskom sporu bila na hrvatskoj strani…”
